Recensies
byDe Nieuwe Muze16 april 202435 Views
Gehoord: 29/3, TivoliVredendenburg, Utrecht
Tekst: Suus Blanke
Wegens privéomstandigheden wat verlaat, plaatsen wij deze recensie alsnog om welverdiende aandacht te geven aan het Frank Martin-herdenkingsjaar 2024.
Passiemuziek
Pasen is het hoogtepunt van het kerkelijk jaar. Omdat in vervlogen tijden vele componisten in dienst waren van een kerk, is er heel erg veel muziek voor de passietijd geschreven. Daarom is het bijzonder jammer dat in Nederland tegenwoordig bijna alleen de Matthäus – en Johannes-Passion van J.S. Bach worden uitgevoerd. Al is de muziek onverwoestbaar prachtig.
Als alternatief voor deze twee grootheden had AVROTROS, op Goede Vrijdag, Golgotha van de Zwitserse componist Frank Martin (1890-1974) geprogrammeerd. Met een goede reden. Want deze componist is in 2024 vijftig jaar geleden overleden in Naarden. Daar woonde hij met zijn Nederlandse vrouw Marie Boeke. Golgotha is muziek met een Nederlandse factor. Niet onterecht, want Martin heeft het tweede gedeelte van dit werk in Amsterdam gecomponeerd. De stad waar hij zich, na emigratie uit Zwitserland, met zijnMarie had gevestigd. Rembrandt van Rijn was de inspiratiebron voor zijn passiemuziek.
Een opdracht aan Frank Martin zelf
Misschien wilde Martin niet vergeleken worden met zijn grote voorganger J.S. Bach. Al was hij zeker door hem geïnspireerd. Hij gaf zijn passie de naam Golgotha. Waarschijnlijk om de opstanding van Christus te benadrukken.
Zijn inspiratie om de compositie Golgotha te schrijven was de ets De drie kruisen van Rembrandt van Rijn. Frank werd door deze kruisiging van Jezus (geflankeerd door twee misdadigers) getroffen, omdat Rembrandt de Christusfiguur in bijzonder mooi licht heeft afgebeeld. Martin zag deze ets voor het eerst vlak na de Tweede Wereldoorlog. Een duistere periode voor de wereld. Het was in Musée d’Arte et d’Histoire in zijn woonplaats Genève. Daar vond een tentoonstelling rond het werk van Rembrandt van Rijn plaats, die hij daarna nog vele malen heeft bezocht.
In de zomer van 1945 schreef Martin het eerste gedeelte van zijn Golgotha, tijdens zijn vakantie, in het zomerhuis van Paul Sacher in Saanen. Hij moest echter zijn werk onderbreken voor andere opdrachten. Want zijn passie schreef hij ‘omdat het geschreven moest worden.’ Het was geen vraag van iemand anders, maar in opdracht van zichzelf. Pas in 1948, nadat hij met zijn echtgenote naar de Prinsengracht in Amsterdam was verhuisd, voltooide hij zijn Golgotha.
Een Passie voor de mensheid.
Frank Martin gebruikte niet alleen de gebruikelijke tekst uit de bijbel, maar voegde ook meditaties toe uit de Belijdenissen van Augustinus. Het lijkt erop dat hij met deze meditaties een spirituele beschouwing wilde creëren als nabeschouwing, of doorleving, op de gebeurtenissen in de Bijbeltekst. De muziek die hij schreef voor de meditaties zijn ook meer melodieus en verstild.
Golgotha kent eigenlijk geen Evangelist, zoals b.v. in de passies van Bach. Wanneer je aan een verteller wilt denken, is dit ingebouwd in de tekst van de solisten en soms zelfs het koor. De grootste rol is voor Jezus zelf (gezongen door een bariton) weggelegd. De bas heeft de rol van de hogepriester, de tenor van Pilatus. De sopraan en alt zingen alleen de meditaties als solo, duet of in samenspraak met het koor. Dit ensemble heeft een grote rol in het geheel. Soms zijn er delen alleen voor mannen-, dan weer voor vrouwen- en natuurlijk gemengd koor geschreven.
Martin zelf was de zoon van een gereformeerd dominee. Toch is zijn Golgotha voor alle christenen bedoeld. Een compositie voor zowel Protestanten als Katholieken (van die tijd). Martin schreef zijn Passie voor de mensheid. Zoals J.S.Bach dat waarschijnlijk ook heeft gedaan.
Voor wie meer informatie wil lezen over de opbouw van het werk Golgatha van Frank Martin, kan onderaan dit artikel de inleiding lezen die Michel Khalifa hield, voorafgaand aan de uitvoering op Goede Vrijdag .
De verklanking van Golgotha
Golgotha is dus niet eenvoudig en eenduidig te beschrijven. Jezus wordt in het eerste gedeelte als lijdende mens neergezet. In het tweede gedeelte heeft hij de rol van een spiritueel mens. Martin heeft het werk ‘lichtend’ willen laten eindigen. Als laatste woorden klinken:
Ware Licht!
Unieke bron van Licht!
Essentieel en oppermachtig Licht!
Martin beoogde met zijn muziek niet het sterven van Jezus aan het kruis verklanken. Maar de opstandig of verlichting van Christus. Zoals te zien is op de ets van Rembrandt.
Deze opstanding van Christus zorgde, op Goede Vrijdag in de grote zaal van Tivoli Vredenburg, voor een heel lange, diepe, stilte. Mede te danken aan Duitse dirigent Stephan Zillias, die deze bijzondere stilte, lang wist vast te houden.
De tekst
Al was niet iedereen in het publiek tevreden. Na het verlaten van de zaal, hoorde ik iemand mopperen, hoe je zo een dramatisch verhaal, met vreugde en licht kon laten eindigen. Los van alle religieuze invloeden en ideeën, lag het probleem ook bij de tekst van dit werk. Het was keurig afgedrukt in het programmaboekje in de Franse taal, waarin het werd gezongen (er bestaat ook een versie in het Duits). Daarnaast stond de vertaling in het Nederlands, waar vaak de indeling van het werk ontbrak. Tijdens het concert werd het licht in de zaal zo gedimd dat het onmogelijk werd dit mee te lezen. De tekst werd geprojecteerd op twee boventitelschermen. Maar zonder indeling van het werk. Daardoor was niet erg duidelijk wat de Bijbelteksten, of de meditaties waren. En omdat de boven beschreven rolverdeling ook niet erg duidelijk was, werd het een lange aaneenrijging van moeilijk te begrijpen teksten.
Tevens was ervoor gekozen geen pauze te houden tussen het eerste en tweede deel. Dat was, wat mij betreft, wel wenselijk geweest. Het had makkelijk gekund. Er was muzikaal een wezenlijk verschil tussen het eerste en tweede deel. Het eerste deel was veel dramatischer dan het tweede deel, dat een meer meditatief en vreugdevolle sfeer kent.
Voor wie Golgotha (nogmaals) wil beluisteren, kan onderaan dit artikel de link van de uitvoering vinden. Tevens staat er een link bij van het programmaboekje met de tekst.
De uitvoering
Golgotha leek mij een hele kluif voor het Radio Philharmonisch Orkest en het Groot Omroep Koor. Met of zonder pauze. Het verdient al een pluim dat ze dit werk in een heel korte tijd, van een paar dagen, hebben kunnen instuderen. Dat werd, tegen het einde van de uitvoering, wel merkbaar. Het begon bij het prachtig vrouwenkoor dat als juichende engelen zong over de overwinning van de duisternis.
O, werkelijk gelukkige nacht,
die alleen waardig was
om het uur te zien
waarop Christus het graf heeft overwonnen!
Hoewel de dirigent Zillias hoorbaar zijn best deed, en het instuderen o.l.v. Gijs Leenaars ongetwijfeld goed zal zijn geweest, begon de uitvoering vanaf dit gedeelte te rammelen. Terwijl muzikaal gezien, de jubelende vrouwenstemmen, tenzij heel strak gezongen in een renaissance idioom, één van de muzikale hoogtepunten van Golgotha zou moeten zijn. Ook bij het orkest kwam het niet meer helemaal goed. Dat werd door een verholen glimlach bij menig musicus zichtbaar. De spanning, en dus de concentratie, ging er waarschijnlijk af, bij het naderend einde van de uitvoering.
De muziek
In de muziek van Golgotha zijn klanken van J.S Bach te herkennen. Alleen al het indrukwekkende begin, met de dramatisch, vertwijfelde oproep m.b.v. de woorden ‘Père’. Dit komt erg overeen met ‘Herr’ in de Johannes-Passion. Maar ook in het tweede gedeelte, vooral in de solo’s van de blazers, is Bach, ontegenzeggelijk, hoorbaar.
De bezetting van deze passie is verre van gebruikelijk. Er stonden in het orkest een groot orgel en een vleugel. Vooral voor de pianist leek mij dit geen gemakkelijke rol, omdat er voor dit instrument percussief is geschreven. Soms klonk het, als ware het een barokke basso continuo inzet, of begeleiding. Maar dan hard en koud. Daarentegen had het orgel een veel subtielere, zachtere, begeleidende rol.
Alles klonk natuurlijk moderner dan J.S. Bach en soms zelfs wat kaal. Het lijden van Christus heeft Martin vaak onderstreept met bijna metaalachtige harde, lege, klanken. Iets wat je ook kunt horen in de muziek van de Catalaan Mompou en het Requiem van Duruflé. Als contrast klonken de prachtig, warm, verklankte meditaties.
De solisten
Het Radio Philharmonisch Orkest begeleide een keur aan uitstekende solisten. Zij zongen, zoals eerder beschreven, ook andere teksten, dan hieronder genoemd. Daarom is deze rolverdeling waarschijnlijk ook niet in het programmaboekje genoemd.
De rol van Jezus werd vertolkt door de Zuid-Afrikaanse Jacques Imbrailo. Goed gezongen, maar niet opvallend indrukwekkend. Iets wat je wel verwacht bij zo een belangrijke rol.
Onze zuiderburen hadden de hogepriester geleverd; vertolkt door de bas Patrick Bolleire. De Engelse tenor Stuart Jackson vertolkte met zijn indrukwekkend postuur, de rol van Pilatus.
De hoge stemmen werden verklankt door de Ierse sopraan Sarah Brady en de Noorse mezzo Beate Kielland. De laatste maakte vooral enorme indruk, met een prachtige kleuring in haar stem, tijdens de meditatie Sint Augustinus, MeditatieXLL, Psalm 121 bij aanvang van het tweede gedeelte van Golgotha.
Herwaardering van de muziek van Frank Martin.
Helaas blijft Golgotha niet direct in de oren en het geheugen zitten. Het zou vaker uitgevoerd moeten worden, om het beter te kunnen begrijpen en waarderen. En dat is zeker de moeite waard.
Gelukkig wordt in het herdenkingsjaar 2024 van Martin door meerdere musici aandacht besteed aan zijn werk.
Al ongeveer 15 jaar wijdt de pianist Thomas Beijer zich aan zijn muziek. Deze leerde hij kennen door zijn conservatoriumleraar Jan Wijn (1934-2022). Die heeft Frank Martin nog persoonlijk gekend. Beijer speelt al jaren de 8 Préludes, op aanraden van zijn docent. Martin schreef deze preludes voor pianist Dinu Lipatti in 1947-1948, die ze zelf nooit heeft kunnen spelen. Helaas hij is kort na het ontstaan van deze muziek aan leukemie overleden.
Beijer heeft ze opgenomen op zijn cd Music for the mourning spirit. Op 7 april j.l. speelde Thomas de 8ste Prélude tijdens het TV- programma Podium Klassiek, nadat hij opnieuw een lans had gebroken voor de muziek van Frank Martin.
Ook het avontuurlijke Nederlandse Delta Trio heeft, een aantal jaren geleden, muziek van Martin opgenomen op hun cd Origins. De opname van Martins Trio sur lès Melodie Irlandaise (en de andere van zijn werken) heeft lovende kritieken ontvangen.
Niemand minder dan choreograaf Hans van Manen heeft een choreografie gemaakt op Martin’s Petite Symphonie Concertante. Het is een orkestwerk bestaande uit een bijzondere bezetting met een solo voor piano, klavecimbel en harp. Het Nationaal Ballet heeft deze Concertante, de eerste twee weken van april 2024, op de planken gebracht in Amsterdam. Onder live begeleiding door Het Ballet Orkest o.l.v. Thomas Herzog met grote solisten als Ryoko Kondo (piano), Ghoska Isphording (klavecimbel) en Jet Sprenkels (harp).
Het is goed dat er dit jaar extra aandacht wordt besteed aan het oeuvre van Frank Martin, want de muziek die hij gecomponeerd heeft is heel eigen en vaak zeer de moeite waard.
Suus Blanke
Info:
De inleiding over Golgotha van Michel Khalifa. Deze is eerst te lezen in het Engels. Onderaan het artikel is zijn verhaal te lezen in het Nederlands.
https://www.frankmartin.org/golgotha/
Voor wie liever wil luisteren naar een uitleg volgt hieronder de Podcast gemaakt door AVROTROS:
De uitvoering van Golgotha van Frank Martin op 29 maart 2024:
Programmaboekje met de tekst van Golgotha:
https://cms-assets.nporadio.nl/npoRadio4/AV0211-Programmaboekje-240329-web.pdf?v=1710411444
Website van de Frank Martin Stichting:
Thomas Beijer bezoekt het huis van Martin in Naarden:
https://www.youtube.com/watch?v=-hGN3m_g8c0&t=5s
Thomas Beijer speelt een de 8ste Prelude van Frank Martin bij het programma Vrije Geluiden:
https://www.youtube.com/watch?v=SUx_RZ_tKak&t=23s
Wie het interview van 7 april 2024 met Thomas Beijer wil horen en zien, moet via NPOSTART het fragment in de uitzending zoeken. Helaas heeft Podium Klassiek zijn uitzendingen niet meer in fragmenten opgedeeld:
https://npo.nl/start/serie/podium-klassiek/seizoen-4/podium-klassiek_70/afspelen
Tags : Delta Trio, Frank Martin, Golgotha, Groot Omroep Koor, Hans van Manen, Radio Filharmonisch Orkest, Thomas Beijer, TivoliVredenburg
